के हो हाइड्रोजन ग्यास ? कसरी हुन्छ विष्फाेट ? (भिडियाे)

‘पोखरा भ्रमण वर्ष २०२५’ उदघाटन गर्ने क्रममा शनिबार हाइड्रोजन ग्यास भरिएको बेलुन विष्फोट हुँदा अर्थमन्त्री विष्णु पौडेल र पोखरा महानगरपालिकाका मेयर धनराज आचार्य घाइते हुनुभयो । उहाँहरुको कीर्तिपुरस्थित बर्न अस्पतालमा उपचार भइरहेको छ ।

रिमोटबाट दीप प्रज्वलनपछि बेलुन उडाउने क्रममा आगोको ज्वालाले टिपेपछि बेलुन पड्किएको थियो । 

के हो त हाइड्रोजन ग्यास ? हाइड्रोजन भरिएको बेलुन कसरी विष्फोट भयो ? यसबारे केही तथ्य बुझौं ।

हाइड्रोजन ग्यास ब्रह्माण्डकै सबैभन्दा हल्का तत्व हो । यो रंगहीन, गन्धहीन र अत्यधिक ज्वलनशील हुन्छ । हाइड्रोजनलाई रासायनिक रूपमा एच टु भनेर चिनिन्छ ।

यो प्राकृतिक रूपमा पानी (एच टु ‍ओ), बोटबिरुवा, जनावर र अन्य थुप्रै पदार्थमा पाइन्छ । ब्रह्माण्डको झन्डै ७५% भाग हाइड्रोजनबाट बनेको छ, जसले ताराहरूलाई ऊर्जा प्रदान गर्छ ।

पानी हाइड्रोजन र अक्सिजन मिलेर बनेको हुन्छ । पानीलाई विद्युतीय शक्तिबाट छुट्याउँदा हाइड्रोजन ग्यास छुट्टिन्छ, जुन हावाभन्दा हल्का हुन्छ । जस्तो : पानीमा दुईवटा तार राखेर ब्याट्री जोड्दा बबलहरू देखिन्छन्, जसमा हाइड्रोजन हुन्छ ।

त्यस्तै, हाइड्रोजनलाई भविष्यको ऊर्जा स्रोतका रूपमा प्रयोग गरिन्छ । यसबाट कार, रेल, रकेट तथा अन्य यातायातका साधन चलाउन सकिन्छ । हाइड्रोजनले वातावरण प्रदूषण गर्दैन किनभने यसले जल्दा केवल पानी उत्पादन गर्छ ।

सूर्य र अन्य ताराहरू हाइड्रोजनको दहनबाट चम्किरहेका हुन्छन् । 

हाइड्रोजन बेलुन के हो ?

हाइड्रोजन बेलुन भन्नाले हाइड्रोजन ग्यासले भरिएको बेलुनलाई जनाउँछ । हाइड्रोजन ग्यास हावाभन्दा धेरै हल्का हुन्छ, जसले गर्दा बेलुन उड्न सक्छ । हाइड्रोजन सस्तो र सजिलै पाइने ग्यास हो तर अत्यन्तै ज्वलनशील भएकाले यसलाई प्रयोग गर्दा धेरै जोखिमपूर्ण हुन्छ ।

सन् १७८३ मा फ्रान्सका वैज्ञानिकहरू जोसेफ–माइकल र जैक्स–एटिएन मोंगोल्फियरले पहिलो पटक तातो हावाले भरिएको बेलुन उडाएका थिए । त्यसपछि, वैज्ञानिकहरूले हल्का ग्यास प्रयोग गरेर बेलुन उडाउन थाले । सन् १८९० को दशकदेखि हाइड्रोजन बेलुनहरू वैज्ञानिक अनुसन्धान, मौसम अध्ययन र मनोरञ्जनका लागि प्रयोग गर्न थालियो ।

सन् १९३७ मा हाइड्रोजन बेलुनको सबैभन्दा चर्चित दुर्घटना हिन्डेनबर्ग विपत्ति हो । जर्मनीको यो विशाल हवाईजहाज (एयरशिप) हाइड्रोजनबाट भरिएको थियो । जब यो अमेरिकाको न्युजर्सीमा अवतरण गर्न लाग्दै थियो, बेलुनमा आगो लागेर विस्फोट भयो । यस दुर्घटनाले हाइड्रोजनको प्रयोगलाई खतरनाक बनायो र पछि सुरक्षित ग्यास हेलियम प्रयोग गर्न थालियो ।

हाइड्रोजन ग्यासको घनत्व हावाको भन्दा कम हुने भएकाले यो हावामा उड्न सक्छ । पृथ्वीको वायुमण्डलमा विभिन्न ग्यास मिसिएको हुन्छ, जसको घनत्व हाइड्रोजनभन्दा बढी हुन्छ । जब कुनै वस्तु वरपरको हावाभन्दा हल्का हुन्छ, त्यो माथि उड्छ । यही सिद्धान्तअनुसार हाइड्रोजन बेलुनहरू आकाशमा उड्न सक्छन् । 

हाइड्रोजन बेलुनलाई मौसमको अध्ययन गर्न र उच्च वायुमण्डलमा पठाएर अन्तरिक्ष अध्ययन गर्न प्रयोग गर्ने गरिएको छ । 

यो ग्यासको सबैभन्दा ठूलो समस्या यसको ज्वलनशीलता हो । यो आगोसँग सम्पर्कमा आयो भने तुरुन्तै विस्फोट हुन सक्छ । यही कारणले आजकल अधिकांश बेलुनहरूमा हेलियम ग्यास प्रयोग गरिएको हो । हेलियम ग्यासमा आगो लाग्दैन । हेलियम हाइड्रोजनभन्दा भारी भए पनि हावाभन्दा हल्का भएकाले बेलुनहरू उड्न सक्छन् ।

हाइड्रोजन बेलुनले विज्ञान र प्रविधिको इतिहासमा निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यसको हल्कापनले वैज्ञानिक अनुसन्धानमा फाइदा पु¥याए पनि, उच्च जोखिमको कारण यसको प्रयोग सीमित भएको छ ।