सामाजिक परम्परालाई चुनौती दिँदै कन्या गुरुकुलका किशाेरीहरू (भिडियाे )

सुनिता बटाला लोककल्याणी चितवनको देवघाटस्थित कालिका संस्कृत विद्यापीठमा संस्कृत द्वितीयक संस्कृत व्याकरण विषय अध्ययनरत हुनुहुन्छ ।

‘छोरीले कर्मकाण्ड गर्नु हुँदैन, गर्न सक्दैनन् भन्ने प्रचलन थियो,’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘त्यो प्रचलनलाई तोड्दै हामी छोरीहरू कर्मकाण्ड पढ्दै छौं, कर्मकाण्ड गर्न अग्रसर छौं । कर्मकाण्डमा सत्यनारायण पूजा, रुद्री पाठ, विवाह गराएका छौं । यो नै संस्कृत पढेको उपलब्धि हो ।’

यसैगरी राधिका लोककल्याणी शास्त्री प्रथमा अध्ययनरत हुनुहुन्छ । ‘मैले पहिलोचोटि कावासोतीमा श्रीमद् देवी भागवत वाचन गर्ने अवसर पाएको थिएँ,’ आफूले हासिल गरेको ज्ञानको प्रवद्र्धनबारे उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘मैले एक ठाउँमा वाचक र अरु ठाउँमा उपवाचकका रूपमा काम गरेको छु । हामीले जुन विद्या प्राप्त गर्छौं । त्यसलाई  नम्रताका साथ उपयोग गर्नुपर्छ । त्यो धर्मले हामीलाई सुख दिन्छ ।’ 

सुनिता र राधिका सामाजिक परम्परालाई चुनौती दिने पछिल्लो पुस्ताका उदाहरण हुनुहुन्छ । उहाँहरू लोककल्याण सेवा प्रतिष्ठानद्वारा चितवनको देवघाटमा सञ्चालित श्री रामजानकी बालिका आश्रम (कन्यागुरुकुल) मा अध्ययनरत हुनुहुन्छ ।

यसो त दुई जनामात्र होइन, कन्या गुरुकुलमा अहिले ८६ जना नानीहरू हुनुहुन्छ । ‘बाह्र जनाले दुई–तीन घण्टा गरेर एक दिनको कार्यक्रम भागवत गीता पाठ गर्न सक्नुहुन्छ,’ प्रतिष्ठानकी अध्यक्ष साबित्री टण्डन (नेपाली माता) भन्नुहुन्छ, ‘उहाँहरूमध्ये ६ जना व्यासमै बसेर गीताको अध्याय, देवी भागवत, रामायण, शिवपुराण शास्त्रको विधिअनुसार वाचन गर्न सक्नुहुन्छ । विधिअनुसार सात दिन, नौ दिन, एघार दिन लामो हुन्छ । विभिन्न ठाउँमा आयोजकले बोलाउनु हुन्छ । उहाँहरू सम्पन्न गरेर आउनुहुन्छ ।’

बाबुआमाबाट बञ्चित, अभिभावकबाट संरक्षण नपाएका नानीहरूको संरक्षण गर्ने उद्देश्यले २०६८ सालमा देवघाटमा कन्या गुरुकुल स्थापना गरिएको हो ।  देवघाट पवित्र तीर्थस्थल हो । नारायणी नदी वारि–पारि संस्कृत गुरुकुल वेद विद्याश्रम रहेका छन् । 

नीलम लोककल्याणी कक्षा १२ मा पढिरहनुभएको छ । ‘आध्यात्मिक शिक्षामा बाँधिएर औपचारिक शिक्षा दुवै हासिल गरिरहेका छौं,’ पाँच कक्षादेखि यहाँ पढ्दै आउनुभएकी नीलम भन्नुहुन्छ, ‘ज्ञान विद्यालयमा गएर सिक्छौं । आध्यात्मिक शिक्षाले व्यक्तिलाई बुद्धि प्रदान गर्छ ।’

स्वस्तिका लोककल्याणी श्री सीताराम संस्कृत माध्यमिक विद्यालयमा कक्षा ५ मा पढ्नुहुन्छ । उहाँ संस्कृत र आधुनिक शिक्षा दुवै पढ्नुहुन्छ । उहाँलाई नेपाली विषय मनपर्छ । स्वस्तिका फरर्र गीता पाठ गर्न सक्नुहुन्छ । 

कन्या गुरुकुल स्थापनाकालमा तीन जना बालकन्याको शिक्षादीक्षाबाट आरम्भ गरिएको थियो । यहाँबाट शिक्षादीक्षा प्राप्त गरेका नानीहरूमध्ये करिब ५० जना पुनःस्थापित भइसकेको अध्यक्ष टण्डन बताउनु हुन्छ । ‘उहाँहरूको पहिचान खुल्ने हकवालालाई जिम्मा लगाइदियौं,’ उहाँ भन्नुहुन्छ ।
 
कतिपयचाहिँ परिवारको हकवाला फेला परे पनि आध्यात्मिक शिक्षालाई निरन्तर अघि बढाउन  आश्रममै सेवा गरेर बस्नुभएको छ । यहींबाट उच्च शिक्षा हासिल गर्नुभएको छ । 

गुरुकुल शिक्षा भए पनि यहाँ आधुनिक शिक्षासमेत पढाइन्छ । आफ्नो क्षमता र रोजाइअनुसार यहाँ नानीहरू कम्प्युटर साइन्स, व्यवस्थापन, शिक्षाशास्त्र पढिरहनुभएको छ । 

नानीहरू संस्कृतमा संवाद गर्नु हुन्छ । संस्कृतमै कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु हुन्छ । वाद्यवादन आफैं बजाउने, गाउने गर्नुहुन्छ । अतिरिक्त क्रियाकलापहरू वक्तृत्वकला, कविता, गीत गाउने प्रतिस्पर्धामा उत्रिनु हुन्छ । 

लोककल्याण सेवा प्रतिष्ठानका महासचिव रामेश्वर खनाल आध्यात्मिक ज्ञानले मान्छेको लक्ष्य र उद्देश्य उज्ज्वल हुने बताउनुहुन्छ । ‘मानव त्यो प्राणी हो, जसमा चेतना छ । उसले कर्म गर्नुपर्छ । यो मानव चोलामा बुझेर कर्म गर्न सक्यो भने भगवानलाई पनि दास बनाउन सकिन्छ, जसरी भक्त प्रल्हादले बनाएका थिए,’ उहाँ भन्नुहुन्छ ।

बालिका आश्रमका संरक्षक सदस्य डा. वासुदेवकृष्ण शास्त्री यस्तो कन्या गुरुकुल नेपालका अन्य ठाउँमा पनि खुल्न आवश्यक रहेको बताउनु हुन्छ । ‘मातृ गुरुकुल शिक्षा अति आवश्यक छ,’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘यसो हुँदा विदूषी योगमाया न्यौपानेले राणाकालमा गर्नुभएको विद्रोह र उहाँले दिनुभएको ज्यानको आहुतिको समेत सम्मान हुनेछ ।’ गुरुकुलीय शिक्षापद्धति नारीशक्तिको मर्यादाप्रति सशक्त हुनुपर्ने उहाँ उल्लेख गर्नुहुन्छ ।