मैनालीलाई मदन पुरस्कार, यादवलाई जगदम्बा–श्री सम्मान

तस्बिर : गणेश राई

भाइबहिनीहरू, दसैंको पहिलो दिन घटस्थापना अर्थात् जमरा राख्ने दिन हो । यही दिनबाट दसैं सुरु भइसकेको छ ।

घटस्थापनाकै दिन ‘मदन पुरस्कार’ र ‘जगदम्बा–श्री सम्मान’ प्रदान गरिन्छ । मदन पुरस्कार गुठीले यो पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्दछ । 

वर्षभरि नेपाली भाषामा प्रकाशितमध्ये उत्कृष्ट कृतिलाई मदन पुरस्कार प्रदान गरिन्छ । मदन पुरस्कारलाई देशको सबैभन्दा ठूलो राशिसहितको ओजनदार पुरस्कार मानिन्छ ।

यो वर्ष ‘मुकाम रणमैदान : नेपाल–अंग्रेज युद्धको बखान’ इतिहास कृतिका लागि लेखक मोहन मैनालीलाई ‘मदन पुरस्कार–२०८०’ प्रदान गरिएको छ । पुरस्कारको राशि ४ लाख रुपैयाँ रहेको छ । 

यसैगरी नेपालका भाषाहरूको पहिचान, संरक्षण र अध्ययन–अनुसन्धान क्षेत्रमा निरन्तर समर्पित भई गहकिलो प्राज्ञिक योगदान गर्नुभएका प्रसिद्ध भाषावैज्ञानिक प्राध्यापक डा. योगेन्द्रप्रसाद यादवलाई ‘जगदम्बा–श्री सम्मान–२०८०’ प्रदान गरिएको छ । सम्मानको राशि पनि ४ लाख रुपैयाँ रहेको छ । 

पाटनढोकास्थित मदन पुरस्कार गुठीले बिहीबार आयोजना गरेको समाराहमा गुठीका अध्यक्ष कुन्द दीक्षितले उक्त पुरस्कार र सम्मान प्रदान गर्नुभएको हो । 

जगदम्बा–श्री सम्मानप्राप्त भाषावैज्ञानिक यादवले नेपालमा बोलिने १२४ भाषा राष्ट्रको सम्पदा भएको उल्लेख गर्दै अधिकांश भाषा संकटग्रस्त रहेको बताउनुभयो । उहाँले लोपोन्मुख र संकटग्रस्त भाषाहरूलाई शिक्षा, सञ्चार, प्रशासन, साहित्य सिर्जनामा सम्भाव्यता बढाउनुपर्ने उल्लेख गर्नुभयो ।

मदन पुरस्कार प्राप्त गर्नुहुने साहित्यकार मैनालीले आफू तेह्रथुमको आठराईमा जन्मे हुर्केको उल्लेख गर्दै आफ्नो क्षेत्रले यसअघि तीनपटक मदन पुरस्कार पाएको तर दुईवटाको अभिलेख नरहेको उल्लेख गर्नुभयो ।

‘१८७१–७२ सालमा नेपाल र अंग्रेजीबीच लडाइँ नभएको भए त्यसको झण्डै २०० वर्षपछि भारतीय सेना फिल्ड मार्शल सामबहादुर र उनका नेपाली अर्दलीबीच यस्तो सम्बन्ध हुँदैनथ्यो, सामबहादुरको घरमा नेपाली वातावरण हुँदैनथ्यो,’ आफ्नो कृतिबारे उहाँले भन्नुभयो, ‘त्यसैले त भन्ने गरिन्छ– इतिहास भूतकाल हैन, वर्तमान र भविष्यत् काल हो ।’

प्राध्यापक डा. कटक मल्लले ‘जैविक विविधता, जीवमण्डल सुरक्षा र वातावरणीय कानून’ शीर्षकमा विद्वत् प्रवचन दिनुभयो । ‘जैविक सुरक्षा साझा चासोको विषय हो,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘हाम्रो ज्ञान र दृष्टिकोण अब जैविक सुरक्षा र जीवमण्डलको अखण्डताप्रति जागृत हुनुपर्छ ।’

यसरी सुरु भयो मदन पुरस्कार र जगदम्बा श्री सम्मान
मदन शमशेर राणा (१९७६–२०१०) को सम्झनामा २०१२ सालमा ‘मदन पुरस्कार’ स्थापना गरिएको हो ।

२०१३ सालमा पहिलो पटक गद्य विधामा सत्यमोहन जोशीको ‘हाम्रो लोक संस्कृति’, सामाजिक शास्त्रमा चित्तरञ्जन नेपालीको ‘जनरल भीमसेन थापा र तत्कालीन नेपाल’ तथा विज्ञान विधामा बलराम जोशीको ‘अधिकविभव स्थिरविद्युत् उत्पादक’ पुस्तकलाई ‘मदन पुरस्कार’ प्रदान गरिएको थियो । 

स्थापना कालदेखि २०८० सालसम्म संयुक्तसमेत गरेर ८३ जना लेखक, साहित्यका, अनुसन्धाता व्यक्तित्वका कृतिले ‘मदन पुरस्कार’ प्राप्त गरेको छ । 

यसैगरी रानी जगदम्बा कुमारीदेवी राणा (विसं.१९७५–२०४५) को सम्झनामा २०४५ सालमा ‘जगदम्बा–श्री पुरस्कार’ सम्मान स्थापना गरिएको हो ।

विभिन्न माध्यमबाट नेपाली भाषा, वाङ्मय र संस्कृतिको श्रीवृद्धिमा योगदान गर्ने व्यक्ति वा संस्थालाई यो सम्मान प्रदान गरिँदै आएको छ । पहिलो पटक स्वरसम्राट नारायणगोपाल गुरुवाचार्यलाई ‘जगदम्बा–श्री सम्मान–२०४५’ प्रदान गरिएको थियो । 

स्थापनाकालदेखि २०८० सालसम्म ३६ वर्षमा दुईवटा संस्था र एकपटक संयुक्तसमेत गरी ३५ जना व्यक्तित्वलाई यो सम्मान प्रदान गरिएको छ ।